Statuti i Kishës, “garda” greke pranë Janullatosit

Pas vitit 1997, përpjekjet për greqizmin e plotë të Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë u intensifikuan edhe më tej. Me këto veprime, i përkohshmi u bë i “përjetshëm”. Në vitin 1998 u shpall formimi i Sinodit të Shenjtë i KOASH-it, nëpërmjet një sërë ceremonish. U bë fronëzimi i mitropolit i Beratit, Vlorës, Kaninës dhe gjithë Myzeqesë, Ignatit, më 18 korrik 1998 në kishën “Shën Spiridoni” të qytetit të Beratit. Edhe Ignati, ashtu si vetë kryepeshkopi, nuk plotësonte kushtin e shtetësisë shqiptare, siç e kërkonte statuti komunist i kishës së vitit 1950, i njohur nga Janullatos. Të kombësisë jo e jo. Për më tepër, Ignati për të cilin filloi të thuhej se ishte “arvanitas”, vinte nga shteti që nuk njeh asnjë pakicë kombëtare. Janullatos kryesoi shërbesën, së bashku me dy përfaqësuesit e Patriarkanës Ekumenike, mitropolitin e Pergamit, Evangjelos dhe mitropolitin e Filadelfias, Meliton. Po atë ditë, Janullatos dhe Ignati formuan së bashku “bërthamën” e parë të Sinodit të Shenjtë të KOASH-it, mbajtën një mbledhje të jashtëzakonshme të Sinodit në Tiranë. Mitropolit i Korçës u zgjodh arkimandrit Joan Pelushi, i cili njihej më parë si Fatmir Pelushi, deri atë çast pedagog dhe dekan i akademisë teologjike “Ngjallja e Krishtit” në Durrës. I zgjedhur si episkop i Apolonisë ishte Atë Kozma Qirjo. Më 23 korrik 1998, Janullatos, i shoqëruar nga Ignati dhe Joani, kryesoi dorëzimin e episkopit të Apolonisë. Janullatos, së bashku me mitropolitët Meliton dhe Ignat, kryen dorëzimin e mitropolitit të Korçës, në kishën “Ungjillëzimi i Hyjlindëses” në Tiranë, më 20 korrik 1998, ndërsa ceremonia e fronëzimit u krye pesë ditë më vonë, në kishën metropolitane “Burimi Jetëdhënës” në Korçë. Jani Trebicka u caktua kryesekretar i përgjithshëm i Sinodit të KOASH-it. Vdekja e Kozma Qirjos, më 11 gusht 2000, solli një vend të ri vakant të Sinod. Në këtë mënyrë, Sinodi u kompletua nga 3 grekë: Janullatos, Sinaiti dhe Ignati. Kjo duket se ishte edhe fitorja më e madhe e Janullatosit, për “minimin” e autoqefalisë së Kishës Ortodokse shqiptare. Edhe pas “fjetjes”, (kështu i thonë vdekjes në liturgjinë ortodokse), në krye të KOASH-it do të jetë prapë një grek dhe greqishtja do të vazhdojë njësoj, si “gjuhë e perëndisë”.

Në mbledhjen e Sinodit të Shenjtë të KOASH-it, të datës 11 nëntor 2006, u vendos që të ngrihen në gradën episkopale 3 arkimandritët Dhimitër Sinaiti, Nikolla Hyka dhe Andon Merdani. Dhimitër Sinaiti, sot 70 vjeç, u caktua mitropolit i Gjirokastrës, ku ka “shërbyer” në 15 vitet e fundit si zëvendësmitropolit. Edhe ky nuk plotësonte kushtin e kombësisë. Sinaiti kishte qenë pjesëtar i vëllazërisë së njohur murgjve të Sinait, në Egjipt. Pesë ditë pas kësaj mbledhjeje, më 16 nëntor, u krye në kishën-katedrale “Ungjillëzimi i Hyjlindëses” në Tiranë, nga Janullatos, Ignati dhe Pelushi shërbesa e dorëzimit në episkop e Sinaitit. Liturgjia dhe ceremonia e fronëzimit të mitropolitit të Gjirokastrës, Sinaiti, u bënë më 26 nëntor 2006, në kishën e Kryeengjëjve në Gjirokastër, në shqip dhe greqisht. Nikolla Hyka, i cili mori titullin Episkop i Apolonisë, u dorëzua në episkop në datën 19 nëntor 2006 në kishën “Ungjillëzimi i Hyjlindëses” në Tiranë, nga kryepeshkopi Anastas, hirësi Ignati, hirësi Joani dhe hirësi Dhimitri. Andon Merdani, i cili mori titullin Episkop i Krujës, u dorëzua në episkop në datën 21 nëntor 2006 në kishën “Ungjillëzimi i Hyjlindëses” në Tiranë, nga kryepeshkopi Anastas, hirësi Ignati, hirësi Joani, hirësi Dhimitri dhe hirësi Nikolla. Më 3-4 nëntor 2006, në mjediset e manastirit të Shën Vlashit dhe të akademisë teologjike ortodokse në Durrës, u mblodh asambleja kleriko-laike e Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë, me pjesëmarrjen e 259 delegatëve. Punimet e saj u drejtuan nga Janullatos. Kjo asamble miratoi edhe statutin e ri të kishës. Ky statut nuk u botua gjëkund dhe nuk u bë i njohur për publikun, por duket fare qartë se ai është bërë duke mos pasur kufizim shtetësie dhe kombësie për klerikët grekë, që janë aktualisht apo do të mund të vijnë në të ardhmen në Shqipëri. Autoritetet shqiptare që merren me çështjet e feve, duhej ta kishin këtë statut, i cili duhet të jetë në përputhje me ligjin për fetë dhe të kishte kushtin e kombësisë e shtetësisë për kryepeshkopin.

Sinodi i Shenjtë i Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë, sipas emërtimit zyrtar që KOASH, përbëhet nga tre klerikë me shtetësi e kombësi greke dhe 4 të tjerë shqiptarë. Kryepeshkopi Anastas është kryetari i Sinodit të Shenjtë, për të cilin është e tepërt të thuhet se ka kombësi e shtetësi greke. Mitropoliti i Beratit, Ignati dhe mitropoliti i Gjirokastrës, Dhimitri, janë gjithashtu me kombësi e shtetësi greke. Anëtarët me kombësi e shtetësi shqiptare të Sinodit të shenjtë janë mitropoliti i Korçës, Joani, episkopi i Apolonisë, Nikolla, episkopi i Krujës, Andoni dhe kryesekretari i Përgjithshëm, Jani Trebicka.

 E gjithë ajo që mund të quhet “bota ortodokse” ka zbatuar parimin “Kishë e pavarur, në vend të pavarur”. Për Shqipërinë kjo nuk funksionoi në vitet e para të krijimit të shtetit, për shkak të kushteve të vështira të lindura nga luftërat ballkanike dhe Lufta e Parë Botërore. Në vitet 1913 – 1920 nuk u arrit të kryhej shpallja e autoqefalisë (në shqip kokë drejtim) shqiptare. Peshkopët grekë vazhdonin të ishin të pranishëm në peshkopatat e vendit, duke punuar haptazi për interesat e Greqisë. Peshkopët grekë dhe priftërinjtë e niveleve më të ulëta, përveçse punonin kundër interesave të shtetit, përpiqeshin të çonin sa më larg marrjen e kontrollit të Kishës nga shqiptarët. Kudo ata u shfaqën problematikë, aq sa detyruan qeveritë shqiptare të kohës t’i dëbonin nga territori i shtetit shqiptar. Një i tillë ishte dhespot Jakovi në Korçë, i cili përbetohej se nuk do ta linte Fan Nolin të shkelte në atë qytet. Noli i shumëditur, kishte nisur një proces autoqefalie nga Bostoni. Përpjekjet e tij zinin fill nga viti 1908 e vijonin deri në atdhe. Në Korçë Fan Nolit iu bë një pritje entuziaste. Më 28 prill 1921, At Vasil Marku dha të parën meshë shqip në kishën e Shën Gjergjit në Korçë. Besimtarët ortodoksë u mblodhën në një kongres ortodoks në Berat më 10 – 19 shtator 1922. Më 12 shtator 1922 ata shpallën solemnisht krijimin e Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare. Në shpalljen zyrtare thuhej se kryetari kishte shpallur qëllimin e mbledhjes, që ishte shpallja Kishën Autoqefale Ortodokse Kombëtare, “mbas kanunevet apostolike të 7 sinodhevet të shejtë ikumenikë të kishës së madhe ortodokse të Krishtit”. Arqimandriti Visarion Xhuvani kishte shpjeguar hollësisht çështjen dhe rastet e tjera të ngjashme. Duke patur për shembull kishat autoqefale të Rusisë qysh më 1771, të Austrisë më 1740, të Bukovinës më 1873, të Greqisë më 1833, të Serbisë më 1880, të Rumanisë më 1856, dhe më së fundi të Bosnjë – Hercegovinës më 1908, delegatët shpallën, “në emnin e trinisë së shenjtë të njëqenshëm dhe së pandame (enonimati tis Agjias omoniu qe adhieretu Triadhos), Autoqefalinë e Kishës Ortodokse Shqiptare të Shqipniës edhe de facto, sepse de jure ka qenë që prej ditës së shpalljes së Independencës politike të shtetit shqiptar, duke mbajtur lidhje spirituale dogmatike dhe apostolike plotësisht me Mëmën Kishë të Patriarkanës së Shenjtë Ekumenike dhe me Patriarkanat dhe kishat e tjera autoqefale të botës, por administrativisht Indipendentë pra”. Deklarata u nënshkrua nga delegatët. Kongresi i Beratit miratoi një statut të përkohshëm, miratoi krijimin e Këshillit të Lartë Kombëtar të Përkohshëm (me qendër në Korçë), që u drejtua nga At Vasil Marko dhe veproi deri në krijimin e Sinodit të Shenjtë më 1929.

Pas kongresit të Beratit, Kisha greke vazhdonte të ushtronte presion mbi Patriarkanën për të mos pranuar autoqefalinë e Kishës shqiptare. Detyrë e shtetit shqiptar mbetej përkrahja që duhej t’u bënte besimtarëve ortodoksë në krijimin e Sinodit të Shenjtë, i cili duhet të përbëhej nga peshkopë. Bisedimet me Patriarkanën nuk sollën rezultate pozitive për kushtet e vëna në dobi të Kishës greke. Në këto kushte veprimi i brendshëm shqiptar u bë më i shpejtë. Visarion Xhuvani u hirësua në Kotorr (Jugosllavi) nga dy peshkopë rusë, duke ushtruar më pas detyrat e arkimandrit të Durrësit.

Më 11 shkurt 1929 mitropoliti i dioqezës Tiranë – Durrës, peshkop Visarioni dhe peshkopi i Kishës serbe, Viktori, në kishën katedrale të Tiranës, në një ceremoni të drejtuar nga kryetari i Këshillës së Lartë Kishtare Shqiptare, ikonom At Vasil Marko, zhvilluan ceremoninë e dorëzimit të arqimandritit Agathangjel Çamçe si peshkop i Beratit. Të nesërmen u zhvillua ceremonia e dorëzimit si peshkop të At Efthim Hoshtova. Më 18 shkurt 1929 u zhvillua ceremonia e tretë, që dorëzoi si peshkop zëvendësmitropolitin e Gjirokastrës, Ikononom At Thanasin. Pas kësaj, më 20 shkurt 1929 u shpall Sinodi i Shenjtë i KOASH-it, ku u zgjodh Visarion Xhuvani si kryetar i tij me titullin e kryepeshkopit, duke pasur në krah ndihmësit e tij Imzot Eugjenin, peshkopin e Beratit, Agathangjel Çamçen, peshkopin e Gjirokastrës, Imzot Ambrozin, dhe At Vasil Markon, i cili merrte gradën e ikonomit të madh mitrofor.

Më 27 shkurt 1929 Sinodi i Shenjtë u betua para mbretit Zog me një ceremoni solemne, në të cilën ndodhej dhe kryeministri Kostaq Kota. Këtu mbreti shfaqi kënaqësinë që shihte sinodin shqiptar, duke thënë se shqiptari “pa liri absolute nuk mund të bëhet si gjithë bota”. Zgjedhja e një shqiptari në krye të Kishës, krijoi pakënaqësi te grekët, ku zëri i parë ishte peshkopi Thyeateros. Në përgjigje, kryepeshkopi Visarion tha se kishat autoqefale vepronin në bazë të dy parimeve të njohura: të origjinës së autoktonisë dhe independencës politike, duke i quajtur këto si të drejta të popullit ortodoks shqiptar. Sipas të njëjtave parime kishin vepruar grekët më 1833, ndërsa njohjen e kishin siguruar nga Patriarkana më 1852. Kryepeshkopi Visarion mbërriti me një ceremoni të posaçme festive më 22 mars 1929 në kryeqytetin e përkohshëm kishtar ortodoks, në Korçë. Në kishën e Shën Gjergjit u mbajt mesha e zakonshme me pjesëmarrje të madhe, ku Zoi Xoxa lexoi dekretin mbretëror mbi emërimin e kryepeshkopit shqiptar. Xhuvani nga ana e tij theksoi parimin shtet i pavarur – Kishë e pavarur.

Për të zgjidhur përfundimisht gjendjen e brendshme të Kishës ortodokse shqiptare, më 16 qershor 1929 filloi në Korçë Kongresi i Dytë i KOASH-it.

Më 29 qershor 1929 kongresi miratoi statutin e Kishës. KOASH-i përbëhej prej të gjithë banorëve të mbretërisë, që pohonin simbolin e shenjtë të fesë ortodokse dhe cilësohej pjesë e pandashme e të Shenjtës Kishë të Përgjithshme e Apostolike. KOASH-i ishte i bashkuar dogmatikisht dhe shpirtërisht me të gjitha patriakanat e shenjta dhe kishat e tjera autoqefale dhe “ruante burimet e besimit, shkrimet e shenjta dhe gojëdhanat e hirshme (Agian Grafin dhe Hieran Papadhosin) si dhe Kanunet e Shenjta Apostolike”. Gjuha zyrtare e Kishës përcaktohej shqipja (neni 3), ndërsa autoriteti më i lartë i Kishës ishte Sinodi i Shenjtë Peshkopal, i përbërë prej peshkopëve aktivë të çdo dioqeze, prej ikonomit të madh mitrofor dhe i kryesuar prej mitropolitit të qendrës, kryepeshkopit të gjithë Shqipërisë. Titulli zyrtar ishte Sinodi i Shenjtë i KOASH-it. Peshkopata e Tiranës merrte titullin “Mitropoli” dhe titullari quhej mitropolit e asaj dioqeze e gjithë Shqipërisë. KOASH-i shpallej person juridik, trashëgues i të gjithë titujve dhe të drejtave të komuniteteve ortodokse të deri atij çasti. Sinodi rregullonte KOASH-in sa i takonte besimit, adhurimit, disiplinës kishtare, organizimit të brendshëm të Kishës mbi bazën e dogmave e kanuneve të shenjta në përputhje me ligjet e shtetit, ushtronte kontroll mbi veprimet e peshkopëve, hartonte programet e shkollave fetare e botimet fetare, përkujdesej për edukatën fetaro – kombëtare etj.

Në muajt e parë të vitit 1936 u rritën përpjekjet e autoriteteve shqiptare për të siguruar njohjen në fjalë, por Stambolli vuri fillimisht si kusht deklarimin vakant të vendit të kryepeshkopit dhe anëtarëve të Sinodit të Shenjtë. Në këtë kohë u njoftua se do zhvillohej mbledhja e Sinodit të Shenjtë, që përbëhej me pjesëmarrjen e anëtarëve të Këshillit Ekonomik Mikst, Kristo Qirko, Kosta Marko, Andon Beça dhe Zoi Xoxa, i thirrur prej kryepeshkopit Visarion. Më 26 maj 1936 kryepeshkopi Visarion Xhuvani paraqiti dorëheqjen, për t’i hapur rrugë zgjidhjes përfundimtare.

Në fillim të vitit 1937 Patriarkana pranoi që peshkopët Evllogji Kurilla dhe Pantelejmon Kotoko të zgjidhen anëtarë të Sinodit të Shenjtë. Këta ishin shqiptarë të ikur që në vegjëli në Greqi, të udhëhequr kurdoherë nga ndjenja të thella grekofilizmi.

Në mars 1937 një delegacion kishtar shqiptar i përbërë nga Kristofor Kissi, Agathangjel Çamçe dhe Josif Kedhi udhëtoi në Stamboll për të mbyllur procesin e njohjes nga Patriarkana e Stambollit.

Befasia e këtij procesi ishte përfshirja e dy peshkopëve të rinj (Kurilla dhe Kotoko) në Sinodin e Shenjtë, me kërkesë të Patriarkanës, si pjesë e kushtit që iu vu palës shqiptare. Në të vërtetë ata e plotësonin kushtin që kërkohej nga neni 16 i Statutit të KOASH-it, pra ishin me kombësi shqiptare, porse udhëhiqeshin nga ndjenja grekomane, pasi edhe vetë mjedisi ku ata ishin rritur kishte qenë i tillë.

Peshkopi Pantelejmon Kotoko ishte lindur në Korçë dhe kishte vazhduar mësimet për teologji në shkollën Eprore të Halgit, si kishte mbaruar Fakultetin e Drejtësisë në Athinë. Peshkopi 57-vjeçar Evllogji Kurrilla ishte lindur në Ziçisht të Devollit dhe kishte shkuar qysh në moshë të vogël në Malin e Shenjtë. Ai ishte arsimuar në Universitetin e Athinës, duke fituar gradë në letërsi, kishte dhënë letërsi në disa shkolla të Athinës, për t’u rikthyer në manastirin Agjia Llavros. Këtu i ishte dhënë grada e lartë e përfaqësuesit të Llavrës në mbledhjen e shenjtë, duke u bërë kryetar i saj. Qelia e tij ndodhej në Malin e Shenjtë. Thuhej se vite më parë Kurrilla kishte qenë kandidat për kryepeshkop të Shqipërisë.

Më 12 prill 1937 Patriarkana e Stambollit njohu Kishën Ortodokse Autoqefale Shqiptare si dhe statutin e saj. Sipas rregullit të vënë, Patriarkana për vendin e kryepeshkopit shpalli 3 kandidatura, pasi u deklarua se në këtë funksion nuk ishte aktualisht askush. Formalisht u shpallën si kandidatë përveç Kristofor Kissit edhe Agathangjeli i Eleas, dhe Fillotheu i Nazianxusë. Me vota të përbashkëta u zgjodh Kristofor Kissi. Më pas, u deklaruan të zbrazëta vendet e titullarëve për peshkopatat e Korçës, Gjirokastrës dhe Beratit (ku futej edhe Vlora e Kanina).

Për Peshkopatën e Korçës u deklaruan kandidatë Kurrilla, arqimandriti i madh Kalinik dhe predikuesi i madh Kaloqerinos. Për Gjirokastrën, u paraqitën si kandidatë Kotoko, arkimandriti Ireneu Corotnaqi dhe Kostandin Villiadhi. Për Beratin u deklaruan si kandidatura emrat e peshkop Agathangjel Çamçes, arkimandritit Agathangjel Çaushi dhe Kiril Lambrinit. Në këtë mënyrë, peshkopë u zgjodhën: Kurrilla, Kotoko dhe Agathangjel Çamçe. Ky i fundit ishte i vetmi që u betua me shkrim.

Më 13 prill 1937 Patriku Ekumenik, Veniamini, njoftoi zyrtarisht me anë të një telegrami mbretin Zog dhe kryeministrin Kostaq Kota për njohjen e KOASH-it nga Patriarkana. Patriku përgëzonte Mbretin “për evenimetin e lumtur historik të shpalljes dhe të bekimit të Autoqefalisë së KOASH-it”, i parashtronte “falënderimet e nxehta të së madhes Kishë”, duke uruar që Zoti t’i jepte fuqi atij “për madhësinë e kombit fisnik shqiptar dhe për të mirën e Kishës Ortodokse të vendit”.